Siç kuptohet, nuk kemi shumë të dhëna bashkëkohore për periudhën e parë të kishës në Shqipëri. Ato që kemi, herë ngjajnë më shumë si legjenda sesa fakte, dhe burimet e shkruara datojnë nga mesjeta. Sidoqoftë, disa gjëra rrëfehen gjerësisht,
dhe do t’i shqyrtojmë tani.
Sipas historianit katolik mesjetar Farlat, më vitin 58 kishte rreth 70 familje të krishtera
në Durrës.1 Nëse Pali kishte vizituar këtë qytet disa vjet më parë, kjo bashkësi duhet të ketë rezultuar nga prediki- mi i vetë apostullit. Pastori i parë thuhet se quhej Qesar, i cili (sipas traditës) u shugurua nga vetë Pali po atë vit. Tradita thotë gjithashtu që ky Qesar
A nuk ishte Qesari “peshkop”, siç e emërtojnë librat e tjerë? Fjala “peshkop” vjen nga greq. episkopos, që do të thotë ‘mbikëqyrës’.
Fillimisht, këta mbikëqyrës ishin thjesht drejtues të bashkësive lokale, kështu që përputhen më saktë me titullin modern “pastor”. ishte një nga 70 dishepujt (Luk 10:1)2; nuk është e pamundur, por është shumë e vështirë të gjesh mbështetje historike për këtë. Pas shërbesës së tij në Durrës, Qesari u emërtua pastor në Koronë (Greqi).
Një pasues i Qesarit njihet me emër: Asti, i cili drejtonte kishën në Durrës në kohën e perandorit Trajan (98-117). Ky perandor e persekutonte fort kishën, dhe Asti u bë një martir i hershëm ilir. Ja se si ritregon Llukani historinë e tij:

“Gjatë përndjekjes së shpallur kundër të krishterëve nga Trajani, Shën Asti u martirizua prej qeveritarit të atëhershëm të Durrësit, Agrikola. Një ditë të nxehtë të korrikut Shën Astin e zhveshën lakuriq duke i lyer trupin me mjaltë dhe e varën në një pemë, ku dorëzoi shpirtin tek Perëndia i pickuar nga bletët edhe grerat. Pastaj lipsanin [kufomën] e tij e morën të krishterët dhe e varrosën. Më vonë mbi varrin e tij u ngrit një Kishë e madhe katedrale dhe Shën Asti u shpall mbrojtës i qytetit të Durrësit.”                   

Persekutimi dhe zyrtarizimi
Në fillim, besimi i krishterë ishte i jashtëligjshëm në perando- rinë romake, dhe persekutimet prekën edhe besimtarët ilirë. Por perandori Kostandini i madh (306-337), me prejardhje ilire (lin- dur në Nishin e Serbisë së sotme) e bëri të pranueshëm më 313, dhe nga fundi i shekullit 4 krishterimi u shpall fe zyrtare e peran- dorisë – madje e vetmja fe e lejueshme në perandori!
Si çdo rajon i perandorisë, Iliria pati martirët e vet, ndonëse nuk dihen shumë gjëra për ta. Gjithashtu duhet të kemi parasysh se njerëzit – dhe sidomos drejtuesit e kishës – lëviznin lirisht në perandorinë romake, dhe nuk ka arsye të mendojmë se çdo mar- tir i trevave ilire të ketë qenë ilir nga kombësia. Ja disa martirë të tjerë që lidhen me tokën ilire, pavarësisht nga kombësia:

Shën ELEFTER Çudiërësi u shugurua prift në moshën 20-vjeçare prej peshkopit të Romës, i cili e dërgoi në Vlorë për të predikuar ungjillin. U martirizua në kohën e përndjekjeve të perandorit Hadrian (117-138), i cili thuhet se e thirri vetë Elefterin në Romë për ta këshilluar që të braktisë krishterimin. Ai nuk pranoi, dhe prandaj u torturua dhe pastaj ia prenë kokën me shpatë në stadiumin e Romës në vitin 120 m.K. Besimtarë të tjerë e sollën kufomën e tij në Vlorë.

Shën THERINI është martirizuar në Butrint gjatë përsekutimit të perandorit Deci (249-251). Pas torturave Therini u hodh në mes të kafshëve të egra, por kur këto nuk e prekën, Therinit iu pre koka me shpatë.

Dëshmori Danaks: Nuk dihet me saktësi koha e martirizimit të tij, por thuhet se Danaksi ishte ngarkuar me ruajtjen e orendive të kishës së Vlorës. Gjatë persekutimit donin ta detyronin që t’u kryente sakrifica idhujve, por meqenëse nuk pranoi, ia prenë kokën me shpatë.

Dëshmori Trifoni i Sheqishtës thuhet se është varur mbi një shelg në vitin 313 m.K. Llukani pohon se kufoma e tij qenka ruajtur deri në vitin 1967 në një manastir që mbante emrin e tij.

Vini re ironinë e datës së martirizimit të Trifonit: në po atë vit u shpall liria fetare për të krishterët. Ndoshta ky dekret nuk u pra- nua menjëherë në Iliri; ndoshta ekzekutimi i tij ndodhi para se të kishte arritur lajmi i lirisë fetare deri këtu. Duhet të ketë qenë një nga dëshmorët e fundit të Ilirisë!
Edwin Jacques (Xhejks) vë në dukje një fenomen intere- sant: perandorët ilirë ishin përgjegjës si për persekutimin e të krishterëve, si dhe për zyrtarizimin e besimit të tyre. Perandori ilir Aurelian (270-275, lindur në Sirmium pranë Beogradit të sotëm) nxori një dekret kundër besimit të krishterë, që solli një persekutim jetëshkurtër. Një periudhë persekutimi shumë të egër (303-311) plasi në kohën e ilirit Diokletian (lindur në Dalmaci), me nxitjen e dy bashkësunduesve të tjerë ilirë, Maksimiani dhe Galeri. Ata ngritën një monument me pretendimin se e kishin shuar plotësisht emrin e të krishterëve! Kjo mburrje e kotë u hodh poshtë disa vjet më vonë (më 313), kur Kostandini siguroi liri fetare për të krishterët në pjesën perëndimore të perandorisë, së cilës i përkiste edhe Iliria. Lindja fitoi këtë liri vetëm më 323, kur Kostandini u bë perandori i vetëm i tërë perandorisë.
Liria fetare lehtësoi organizimin e kishës në struktura më formale, dhe zyrtarizimi i krishterimit e bëri pothuajse të domos- doshëm këtë organizim formal. Në Iliri, si gjetkë, vërehet organizimi i bashkësive në episkopata të drejtuara nga peshkopë që vareshin nga peshkopi i qendrës së zonës, i cili quhej metropolit. Llukani na jep këto të dhëna për shekullin 5-6:
1 – Episkopatat e Dioklisë (në Serbi), e Lissusit (sot Lezha), e Dekaterës dhe e Drivastit nën episkopatën e Shkodrës.
2 – Episkopatat e Skambës (sot Elbasani), e Bulidës, e Avlonës (sot Vlora), e Amantias, e Lihnidhojt dhe e Listrës nën episko­ patën e Durrësit.
3 – Episkopata e Ulpianës (sot Prishtina) nën episkopatën e Shkupit.
4 – Episkopatat e Eurisë, Dodonës, Fotiqisë, Anhismojt e Finiqit dhe e Adrianopojës (mundësisht Edirne në Turqi) nën episkopatën e Nikopojës (në Greqi). (20)
Këto episkopata qendrore vareshin nga kryeqendra e Ilirikut, që ishte selia e kryepeshkopit. Fillimisht kjo kryeqendër ishte Sirmiumi (sot Sremska Mitrovica në Serbi). Pas shkatërrimit të saj nga hunët, kryeqendra e Ilirikut u zhvendos në Selanik (më 441). Një shekull më vonë, perandori Justinian (527-565) e bëri Shkupin kryeqendër të Ilirikut me emrin e ri “Justiniana Prima”.
Edhe pse nuk dihet shumë për kishën ilire, dihet se kanë marrë pjesë disa peshkopë nga trevat ilire në sinodin (këshillin) kishtar të Nikeas më 325: Shkupi, Stobi (në veri të Selanikut) dhe Korfuzi janë përmendur në kronikat e sinodit. Në sinodin e Efesit (më 431) shënohet pjesëmarrja e peshkopëve nga Dodona (pranë Janinës), Durrësi dhe Apolonia, si dhe e metropolitit të Shkodrës. Në atë kohë kishte kisha edhe në Nikopojë (sot Preve- za në Greqi) dhe Butrint (siç vërtetohet nga rrënojat e atjeshme të një katedraleje dhe një pagëzoreje).
Një bir i shquar i Ilirisë është Hieronimi (340-420)7, i cili përktheu Biblën në latinisht. Përkthimi i tij është akoma versio- ni zyrtar i kishës katolike! Lindi në Stridon në Dalmaci (pjesën veriore të Ilirisë, që gjendet në Kroacinë e sotme) – edhe pse s’është e sigurt që ishte vetë ilir; siç kemi vënë re, në perandori- në romake njerëzit lëviznin mjaft lirshëm, dhe kishte popullsi jovendase në çdo zonë të perandorisë.
Në shek. 4 dhe më pas, Ilira u sulmua nga popujt barbarë: hunët, gotët, avarët etj. Këta plaçkisnin dhe shkatërruan kishat, dhe vranë o zunë robër shumë priftërinj dhe peshkopë.
Paganë apo besimtarë?
Nuk dihet me shumë siguri se sa shpejt u përhap besimi i krishterë në Ballkan dhe në Iliri. Në përgjithësi, besimi i ri u ngulit filli- misht në qytete, dhe krahinat rurale shpesh kanë mbetur pagane shekuj me rradhë pas mbërritjes së krishterimit. Po kështu, nuk duhet të imagjinojmë që shumica e njerëzve pranuan menjëherë besimin e ri; sidomos zyrtarët dhe të pasurit shpesh e përçmo- nin krishterimin si fe skllevërish. Fakti që perandorët dhe nën- perandorët ilirë të shek. 3-4 ishin paganë – madje persekutues tregon se besimi i krishterë akoma nuk kishte zënë rrënjë gjerë- sisht në popullsinë ilire.
Në zonat veriore të Shqipërisë (Mirdita, Kukës, Shkodra, Lezha, Kruja, Tirana dhe Durrës) janë gjetur varre ilire mesjetare (shek. 4-7), që dëshmojnë për ruajtjen e traditave pagane: sende të vlefshme të varrosura me kufomat, etj. Edhe varret ilire nga jugu paraqesin elemente pagane, madje deri në shek. 98. Qiriazi tregon gjithashtu që edhe në shek. 17 vërtetohet zbatimi i disa zakoneve pagane, veçanërisht në lidhje me vdekjen: njerëzit nxirrnin të varrosurit për t’ia prerë kokat sepse besonin se ishin lugetër, ia digjnin zemrat dhe e përdornin hirin për mjekim, etj.  Është interesante (dhe disi shqetësuese) të vërejmë se këto tra- dita pagane kanë mbijetuar dhe janë zbatuar edhe shumë kohë pasi krishterimi u shpall fe zyrtare e perandorisë (më 381). Është e vështirë të përcaktosh nëse kjo do të thotë se njerëzit akoma nuk kishin pranuar besimin e krishterë, po e bashkonin atë me paganizmin e tyre tradicional, apo thjesht kishin ruajtur disa zakone pagane pa i kushtuar shumë vëmendje. Është e vërtetë analiza e Qiriazit: “Shpesh, në këto zona, Krishterimi është kup- tuar si një mjet ndihme për njerëzit. … ndonjëherë … është pra- nuar thjesht si një këshillë e mirë ose si një tog ritesh.”10 Fatkeqë- sisht, edhe sot ka shumë njerëz që konceptojnë krishterimin në atë mënyrë, duke e pranuar si “fe” pa kuptuar fare ungjillin e vërtetë; predikuesit e sotëm të ungjillit le të mos mashtrohen nga
ky mentalitet tradicional.

Kodiku i purpurt
Nga mesjeta na vjen një thesar kulturor dhe fetar shqiptar, që dëshmon për besimin e krishterë në Iliri: kodiku i purpurt i Beratit. Një kodik është një dorëshkrim i hershëm i një pjese të Biblës. Në lashtësi, para se të ekzistonte shtypshkronja, teksti biblik kopjohej me dorë nga murgjër nëpër manastire. Pa mun- din dhe përkushtimin e tyre, nuk do të kishim tekstin e Biblës të ruajtur ashtu siç e kemi. Pra, edhe pse ungjillorët mund të kenë shumë vërejtje kundër manastireve dhe traditave monastike, s’ka dyshim se i kanë shërbyer mirë kishës së Krishtit duke e ruajtur Fjalën e Zotit për ne.
Kodiku i purpurt, ose “Codex Purpureus Beratinus” siç njihet latinisht, u zbulua në një kishë të Beratit nga një studiues francez, Batiffoli, më 1885. Në vitet 1970 dorëshkrimi u dërgua në Kinë për restaurim, dhe sot ruhet në arkivin qëndror të shtetit në Ti- ranë.
Edhe pse shpesh flitet sikur të ishte vetëm një kodik, në fakt bëhet fjala për dy dorëshkrime të ndryshme. Kodiku e parë (Be- ratinus 1) datohet nga shek.6, dhe përbëhet nga 190 fletë pergamenë me ngjyrë të pur- purt. Kodiku përmban dy ungjij, Markun dhe Mate- un, edhe pse jo në gjendje të plotë: “Në kohën që e vëzhgoi Batiffoli, kodikut i mungonin rreth 40 faqe”11.Është shkru- ar me shkronja të argjendta. Kodiku i dytë (Beratinus 2), i cili është shkruar me shkronja të arta, përmban katër ungjij- të, dhe datohet nga shek. 9. Kodikët kanë një kapak meta- lik të zbukuruar me figura bib-

Mund të përmendim që Hieronimi, përkthyesi i Biblës me prejardhje nga Dalmacia (shihni më lart), u ankua për praktikat e tilla që krijuan kodikët e purpurt: “Pergamenat ngjyrosen me të purpurt, ari shkrihet në gërma, dorëshkrimet mbulohen me xhevahirë, ndërsa Krishti rri i zhveshur te dera duke vdekur”. Ky jetonte para se të krijohej kodiku i Beratit; Palët e tij me sa duket nuk u bënë përshtypje murgjërve ilirë!

Nuk janë bërë shumë studime mbi këto dorëshkrime të lashta, por dëshmojnë për atë që krishterimi zhvillohej njësoj në Iliri si një pjesët e tjera të perandorisë.
Përveç këtyre kodikëve ka edhe dorëshkrime të tjera të lashta në Tiranë. Më korrik 2007, një ekip amerikan ka vizituar arki- vat shtetërore në Tiranë, për t’i fotografuar ato. Prisnin të gjenin 13 dorëshkrime, por për habinë e tyre gjetën 47!13 Tani, ata do të studiohen më hollësisht nga studiuesit ekspertë në fushën e dorëshkrimeve – dhe kështu do të njihet më mirë kontributi i murgjërve ilirë për ruajtjen e tekstit të Biblës.

Librin e plotë mund ta marrim FALAS për lexim në: https://ibsh.al/product/historia-e-krishterimit-ne-shqiperi/

Librin AUDIO mund ta dëgjojmë në: https://ibsh.al/historia-e-krishterimit-ne-shqiperi/